روان شناسی شیوع ویروس کرونا
در شرایط اخیر که ویروس کرونا به سهولت در حال شیوع می باشد و تاثیرات منفی زیادی بر زندگی شخصی، اقتصادی و اجتماعی افراد و خانواده ها گذاشته است این سوال که چه عواملی زمینه و علت شیوع ویروس می باشد اهمیت زیادی در کنترل اپیدمی ویروس کرونا پیدا می کند. مسلما از دست دادن فرصت ها در فرایند مدیریت بحران اخیر عامل مهمی است که باید تحلیل و شناسایی شوند تا بعنوان تجربه ای دردناک و حیاتی در حافظه سازمانی مراکز بهداشتی و امنیتی ضبط و چراغ راه آینده شود. نقش عواملی مثل کمبود یا گرانی ماسک، مایع ضدعفونی کننده و دیگر امکانات بهداشتی نیزغیر قابل تردید است و حداقل شرایط کنترل این وضعیت، سهولت دسترسی مردم به این امکانات است.
نقش عامل انسانی در شیوع و کنترل ویروس کرونا هدف اصلی این مقاله است. اگاهی از خصوصیات روانشناختی افراد پرخطری که علت انتشار ویروس می باشند اهمیت زیادی در برنامه ریزی جهت کنترل شیوع کرونا دارد. در ذیل تلاش می شود تا ضمن معرفی این خصوصیات توصیه هایی جهت روان شناسان و برنامه ریزان مدیریت بحران ارائه شود:
– انسان ها بر اساس سطح دانش و آگاهی خود رفتار می کنند. فقدان دانش بهداشتی و پزشکی در گروهی از شهروندان باعث می شود درک درستی از ویروس، سرایت و بیماری رایج نداشته باشند و با نادیده گیری و دست کم گرفتن توصیه های بهداشتی، خود و دیگران را در شرایط ریسک ابتلا قرار دهند و موجب شیوع بیشتر شوند. اینکه در مناطق شهری و روستایی مشمول این گروه، از طریق ساز و کارهای مناسب( رسانه های سمعی و بصری، شبکه های اجتماعی و …) بتوانیم دانش و اطلاعات مورد نیاز این گروه هدف را افزایش دهیم ضرورت پیدا می کند.
– انسان ها بر اساس عادات خود رفتار می کنند. در واقع بیشترعادات، الگوهای رفتاری مناسبی هستند که بدون آگاهی ما فعال می شوند و باعث انجام رفتارهای روزمره می شوند. مثلا هنگام رانندگی بدون اینکه نیازی به فکر و تصمیمات لحظه به لحظه و اگاهانه وجود داشته باشد رفتار معمول رانندگی از ما سر می زند. بسیاری از رفتارهای اجتماعی ما نیز طبق همین عادات عمل می کنند. مثلا با دیدن یکی از آشنایان دست ما جهت مصافحه دراز می شود و فرد متقابل نیز طبق همین عادت به ما پاسخ می دهد. عادت های خرید، مهمانی، ورود به منزل، جلسات، مساجد و ….. الگوهایی از رفتار هستند که در شرایط فعلی بحران شیوع کرونا باید کنترل و بازداری شوند. کنترل رفتارهای اتوماتیک نیازمند درگیر شدن کارکردهای اجرایی مغز هستند و این کار مهارتهایی مثل آگاهی و کنترل توجه، انعطاف پذیری و بازداری تکانه را می طلبد و البته این کار در بعضی افراد به دشواری انجام می شود. اینکه فردی خود را آموزش دهد یعنی با خود صحبت نماید که در شرایط فعلی باید مراقبت نمایم و سپس طرح رفتار جدید( دست ندادن به دیگران و …) را قبل از ورود به محیط در ذهن مرور کند کمک کننده است( مثلا طرح جدید رفتار خرید کردن یا ورود به منزل).
– نوع دیگری از فرایندهای روانشناختی که عملا می تواند باعث عدم انجام مراقبت های بهداشتی پیشگیرانه و درنتیجه شیوع ویروس نقش داشته باشد انکار و یا نادیده گیری و کوچک سازی تهدید موجود باشد. قاعدتا مواجه شدن با تهدید مرگ، اضطراب آور می باشد. ذهن انسان ها جهت کاهش اضطراب خود ممکن است واقعیت تهدید را تحریف نماید و به جای سازگاری و رفتارهای انطباقی( تغییر الگوی رفتار جهت کاهش خطر)، اصل تهدید را انکار و در نتیجه رفتارهای پرخطر را ادامه دهد. همدلی و گوش کردن به احساسات و نگرانی ها و سپس کمک به ایجاد بینش به تجربیات درونی خود، کمکی حرفه ای به چنین افراد می باشد.
– معنایی که هر انسان به رویدادها می دهد وابسته به کیفیت طرحواره هایی است که تحت تاثیر جامعه و فرهنگ کسب نموده است. ممکن است افرادی تحت تاثیر باورهای خود، اهمیتی برای رفتارهای پیشگیرانه و بهداشتی قایل نباشند. بعنوان مثال فردی ممکن است باوری داشته باشد که عمر دست خداست( اجل گشته می میرد نه بیمار سخت) و تا خدا نخواهد میکروب و ویروس اثری بر ما نخواهد داشت. انتخاب سوگیرانه بعضی از باورها و بی توجهی به دیگر باورهای مذهبی مساله ای است که نیازمند توجه متولیان فرهنگی است. اینکه حفظ جان واجب است یا اینکه خداوند، حکیمانه قوانین علت و معلولی بر دنیا حاکم نموده است و ما را به زندگی عاقلانه توصیه کرده است( با توکل زانوی اشتر ببند) طرحواره هایی است که باید در این افراد فعال شوند. البته به منظور جلوگیری از شیوع ویروس کرونا، توصیه علمای بزرگوار دینی به وجوب رعایت نکات بهداشتی موثر است.
هر کدام از عوامل فوق و یا ترکیبی از آنها در فرد می توانند قسمتی ازعوامل روانشناختی شیوع ویروس کرونا تلقی شوند که البته برنامه ریزی و کارهای فرهنگی و آموزشی گسترده ای را طلب می کنند.
دکتر سید امیر امین یزدی
استاد روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد
د
